Powstanie Wielkopolskie 1918
Powstanie
wielkopolskie jest też ostatnim etapem tak zwanej "najdłuższej wojny
nowoczesnej Europy". Wybuchło 27 grudnia 1918 roku, w reakcji na
demonstracje Niemców sprzeciwiających się wizycie w Poznaniu polskiego
pianisty i działacza niepodległościowego Ignacego J. Paderewskiego. Powstańcy
w krótkim czasie opanowali całą Wielkopolskę z wyjątkiem północnych i południowo-wschodnich
jej obrzeży. Powstanie zakończyło się 16 lutego 1919 roku rozejmem w
Trewirze, który rozszerzał na front powstańczy zasady rozejmu kończącego I
wojnę światową z 11 listopada 1918. Było to jedno z dwóch, obok powstania
wielkopolskiego 1806 roku, zwycięskich powstań w dziejach Polski.
Geneza
W wyniku rozbiorów zachodnie ziemie polskie znalazły się w rękach
niemieckich. Po wojnach napoleońskich część ziem Wielkopolski weszła w skład
Księstwa Warszawskiego, jednak gdy Napoleon Bonaparte został pokonany, kongres
wiedeński z 1815 roku przyznał Prusom Gdańsk, departament bydgoski i część
kaliskiego. W ten sposób władze pruskie stworzyły tzw. Prusy Zachodnie i
Wielkie Księstwo Poznańskie. Od Królestwa Kongresowego oddzielała Wielkie
Księstwo rzeka Prosna. Początkowo Polacy mieli w granicach Wielkiego Księstwa
Poznańskiego stosunkowo dużą autonomię. W dniu 5 maja 1815 roku król
pruski, Fryderyk Wilhelm III ogłosił patent okupacyjny, w którym zagwarantował
równouprawnienie języka polskiego i niemieckiego oraz dopuścił Polaków do
urzędów państwowych. Okres tej w miarę dobrej sytuacji ludności polskiej
nazywany był "erą pojednania". Wkrótce jednak rozpoczęło się dążenie
do centralizacji władzy państwowej oraz napływ ludności niemieckiej na
ziemie Wielkopolski. Zainicjowano też germanizację ludności polskiej.
Wielkie Księstwo Poznańskie traktowano jak jedną z prowincji, zapominając o
gwarantowanym jeszcze niedawno specjalnym statusie autonomicznym. Sytuację
Polaków pogarszała jeszcze współpraca prowadzona przez państwa zaborcze -
represje ogarnęły tych mieszkańców Wielkopolski, którzy wzięli udział w
powstaniu listopadowym w 1830 roku, a później także w wystąpieniach
rewolucyjnych podczas Wiosny Ludów i w powstaniu styczniowym w 1863 roku. W
odpowiedzi na te działania premier Prus, Otto von Bismarck oświadczył, iż
zobowiązania króla z 1815 roku wobec Polaków z Wielkopolski wygasły wskutek
postawy, jaką zajęli Polacy w 1831, 1848 i 1863.[2]
W 1867 roku Wielkie Księstwo Poznańskie przestało istnieć wraz z utworzeniem
Związku Północnoniemieckiego, stając się zwykłą prowincją. Sytuacja
pogorszyła się jeszcze po zjednoczeniu Niemiec. Jak pisał Antoni Czubiński: "Do
1870 roku Polacy wchodzili w skład jednego z wielu dynastycznych państw
niemieckich. Z chwilą zjednoczenia weszli w skład jednolitego narodowo państwa
niemieckiego, stali się zwalczaną przez większość mniejszością narodową.
Procesy germanizacyjne uległy dalszemu zaostrzeniu."[3]
Bismarck zwalczał kościół katolicki, polski ruch narodowy i ruch robotniczy.
Jednocześnie silny rozwój przemysłowy kraju oznaczał odpływ ludności ze
wsi do miast (Landflucht) i z ze wschodu na zachód (Ostflucht) - w większości
zjawiska te dotyczyły ludności niemieckiej. Spotkało się to z kontrakcją rządu
niemieckiego, uderzającą głównie w Polaków. Jej przejawem były np. rugi
pruskie, czy powołanie Komisji Kolonizacyjnej, wykupującej ziemię w celu
osadzania na niej osób narodowości niemieckiej. Aby przeciwdziałać tej działalności,
Polacy organizowali się w stowarzyszeniach nie tylko oświatowych, spółdzielczych,
samopomocowych, gospodarczych, ale także i politycznych. W tych ostatnich
odnaleźć można było przedstawicieli wielu nurtów, ale dominowała
orientacja endecka i katolicka.
Legalną działalność prowadziły także stowarzyszenia sportowe i
skautingowe, takie jak "Sokół" czy "Skaut", które
przeprowadzały tajne szkolenia wojskowe, a nawet czasem zalecały swoim członkom
wstępowanie do armii pruskiej w celu zdobywania przeszkolenia wojskowego.
Polacy w owym okresie byli tak doskonale zorganizowani, że Niemcy uznali, iż
posiadają oni swój własny konspiracyjny rząd, na czele którego widzieli księdza
Stanisława Adamskiego.
I wojna światowa
Rozpoczęcie działań zbrojnych I wojny światowej spowodował wzrost nadziei
Polaków na szybkie odzyskanie niepodległości. Spowodowane to było tym, iż
po raz pierwszy państwa zaborcze walczyły przeciwko sobie, a nie w tym samym
obozie. W czasie wojny, gdy perspektywa wkroczenia wojsk rosyjskich na tereny
Wielkopolski stała się całkiem realna, część drużyn "Sokoła" i
"Skauta" przeformowano w grupy "bojowo-niepodległościowe".
Na ich czele stanęli Karol Rzepecki, Wincenty Wierzejewski i Stanisław Nogaj.
Pomimo takich działań, w armii niemieckiej znalazło się ok. 700 tys. Polaków.
W styczniu 1916 powstał Tajny Międzypartyjny Komitet Obywatelski skupiający
polskich posłów do niemieckiego Reichstagu. 5 listopada 1916 roku w Warszawie
ogłoszono akt obu cesarzy (niemieckiego i austro-węgierskiego), który
zapowiadał utworzenie w przyszłości na terenach zabranych Rosji,
samodzielnego państwa polskiego. Oświadczenie to spotkało się jednak z chłodnym
przyjęciem przez Polaków z Wielkopolski - nie było w nim ani słowa o ich
ziemiach. M.in. 11 listopada w Lozannie odrzucili go politycy skupieni wokół
Romana Dmowskiego.
Wielkopolanie przejawiali postawę niechętną Niemcom, wyczekując na
odpowiedni moment do rozpoczęcia własnych działań. Jednocześnie wielu Polaków
uchylało się od służby w wojsku niemieckim lub też pozorowało różne
choroby, aby w ten sposób uniknąć służby lub zakończyć ją. Większość
z nich wzięła później udział w powstaniu. Po zawarciu pokoju przez państwa
centralne z Rosją w Brześciu nad Bugiem, polskie organizacje paramilitarne
działające na terenie Wielkopolski zdelegalizowano. Ich członkowie przeszli
do podziemia, a 15 lutego 1918 roku w Poznaniu założono propiłsudczykowską
Polską Organizację Wojskową (POW) dla zaboru pruskiego. Na jej czele stanął
Wierzejewski. W lipcu 1918 roku na terenie zaboru pruskiego powstała natomiast
sieć lokalnych Komitetów Obywatelskich. W tym samym roku, 11 października,
polskie organizacje działające w Rzeszy wydały wspólny komunikat opowiadający
się jawnie za niepodległością:
"Tylko zjednoczenie wszystkich części narodu osiadłych na ziemiach
polskich w jedną całość, wyposażoną w pełnię praw państwowych, stanowić
może rękojmię trwałego przymierza narodów. W tej chwili rozstrzygającej o
naszej przyszłości naród cały na całym obszarze ziem polskich we wszystkich
swych warstwach, wspólną opromieniony myślą, tworzy jeden wielki, zwarty a
solidarny obóz narodowy. My, Polacy w dzielnicy pruskiej, stwierdzamy tę zgodę
i zwartość podpisami wszystkich bez wyjątku istniejących stronnictw polskich
oraz całej prasy, jako wyrazicielki opinii publicznej."[4]
Rewolucja listopadowa 1918 roku
Kiedy w Rosji zwycięstwo odniosła rewolucja październikowa, rząd radziecki
podpisał separatystyczny pokój z Niemcami. Wojska niemieckie zostały przesunięte
na front wschodni, ale żołnierze pozostający pod wpływem wydarzeń
rewolucyjnych, często odmawiali dalszej walki. Z tego powodu, pomimo sukcesu na
wschodzie, państwa centralne we wrześniu 1918 roku nie były już w stanie
kontynuować dalszych działań wojennych. W październiku Rzesza Niemiecka
zmieniła swój ustrój z monarchii konstytucyjnej na monarchię parlamentarną,
ponieważ demokratyzacja była jednym z warunków rozmów pokojowych z krajami
Ententy.
W dniu 28 października zbuntowani marynarze przejęli kontrolę nad bazą
wojskową w Kilonii. Potem rewolucja ogarnęła Bremę, Hamburg oraz południowe
i zachodnie kraje Rzeszy. Masowo powstawały tworzone na wzór radziecki Rady Żołnierzy
i Robotników. Cesarz Wilhelm II Hohenzollern poprosił o azyl w Holandii, a władzę
w kraju przejął Friedrich Ebert z SPD, stając tymczasowo na czele rządu.
Ebert nie chciał kontynuowania dalszych działań rewolucyjnych - wezwał więc
do spokoju, pomimo poparcia udzielonego wcześniej dla Rad Żołnierzy i
Robotników. Socjaldemokraci postanowili nawiązać również współpracę ze
starymi elitami junkiersko-militarystycznymi, w celu poprawy bardzo trudnej
sytuacji gospodarczej i międzynarodowej państwa. Członkowie SPD byli za
niepodległością Polski, ale twierdzili, iż może ona zostać utworzona tylko
z ziem na wschód od Wielkopolski. Z takim przeświadczeniem zwolniono z aresztu
w Magdeburgu Józefa Piłsudskiego. Rewolucja ogarnęła również Wielkopolskę.
Rozpoczęło się organizowanie tajnych struktur wojskowych w garnizonie poznańskim
(na Cytadeli), Jarocinie i Inowrocławiu. Trwała także akcja gromadzenia broni
i amunicji wykradanej z wojskowych magazynów. W Poznaniu utworzono Radę Żołnierską
Cytadeli, która początkowo składała się wyłącznie z żołnierzy narodowości
niemieckiej. Później utworzono Radę wszystkich żołnierzy stacjonujących w
stolicy Wielkopolski, w skład której weszli także Polacy. Tymczasem do miasta
napływały zrewolucjonizowani żołnierze, m.in. z Kilonii, którzy otwierali
więzienia wypuszczając aresztantów, zrywali epolety oficerom, wygłaszali
mowy rewolucyjne itd. Od 10 do 26 listopada 1918 miały miejsce wystąpienia
przeciwko władzy pruskiej w Ostrowie Wielkopolskim. Żołnierze narodowości
polskiej w armii niemieckiej opuścili koszary i uformowali tzw. 1. polski pułk
piechoty i ogłosili powstanie Republiki Ostrowskiej. Zostali spacyfikowani, ale
efektem ich wystąpienia był m.in. szereg ustępstw na rzecz Polaków na
terenie Ostrowa Wielkopolskiego i powiatu ostrowskiego.
W dniu 11 listopada 1918 r. Niemcy skapitulowały, co oznaczało koniec I wojny
światowej. W tym samym czasie powołano do życia mieszaną narodowościowo
Straż Obywatelską (przemianowana kilkanaście dni później na Straż Ludową),
której komendantem został Julian Lange. Przejmowała ona zadania policji, wkrótce
została ona zdominowana przez osoby narodowości polskiej. Ze stanowiska został
usunięty nieprzychylny Polakom nadburmistrz Poznania Georg Wilms. Jednak
wojskowe władze niemieckie pozwoliły na funkcjonowanie Straży w celu
utrzymania pokoju w Prowincji Poznańskiej. Także pod naciskiem Polaków, na
czele Rady Żołnierskiej stanął August Twachtmann. Jednocześnie funkcjonowała
Rada Robotników, złożona wyłącznie z Polaków (Rada Żołnierska do 14
listopada zdominowana była przez Niemców). W dniach 10-12 listopada utworzono
całą sieć rad robotników i żołnierzy w całej Wielkopolsce. Oprócz nich
powstawały także komitety obywatelskie, które następnie zmieniły nazwę na
rady ludowe. Były one wyrazicielami dążeń ludności polskiej. Podobne
organizacje tworzyli jednak także Niemcy i Żydzi (w większości silnie
zgermanizowani).
Centralny Komitet Obywatelski (CKO, stojący na czele polskich komitetów
obywatelskich) 12 listopada wyłonił tymczasowy Komisariat, w skład którego
weszli: ks. Stanisław Adamski, Wojciech Korfanty i Adam Poszwiński. W tym
samym dniu Jarogniew Drwęski został tymczasowym prezydentem Poznania. Później
do CKO przyłączono szereg osób i w ten sposób powstała Tymczasowa Naczelna
Rada Ludowa (NRL), na czele której stanął trzyosobowy Komisariat. Wezwał on
później mieszkańców zaboru pruskiego do spokoju, pomimo rewolucji w
Niemczech. W Komisariacie Adamski reprezentował Poznań, Korfanty - Śląsk, a
Poszwiński - Kujawy.
Dużą rolę odgrywali również tacy politycy jak Władysław Seyda, Wojciech
Trąmpczyński czy Celestyn Rydlewski. Tego samego dnia doszło do "zamachu
na ratusz", gdzie obradował zdominowany przez Niemców Wydział Wykonawczy
Rady Robotników i Żołnierzy. Członkowie organizacji polskich mieli bardzo
silny wpływ w radach robotniczych. Chcieli go uzyskać także w radach żołnierskich.
Na posiedzenie Wydziału Wykonawczego wtargnęła więc grupa Polaków, których
poparły demonstrujące przez ratuszem polskie bojówki. Przestraszeni groźbą
użycia siły delegaci usunęli z rady 4 niemieckich socjaldemokratycznych
przedstawicieli, powołując w ich miejsce Bohdana Hulewicza, Mieczysława
Palucha, Henryka Śniegockiego i Zygmunta Wizę. Dzięki temu Polacy uzyskali
kontrolę nad Komendą Miasta Poznania i dowództwem V Korpusu.[5]
Podobne działania Polacy przedsięwzięli w Jarocinie, Pleszewie, Ostrowie i
Gnieźnie. 15 listopada władze niemieckie, zaniepokojone doniesieniami o
rzekomym marszu legionistów Piłsudskiego w kierunku Poznania (rozsiewanymi często
przez członków POW w celu zastraszenia Niemców), postanowiły powołać do życia
siły wojskowe mające bronić prowincje wschodnie przez
"bolszewizmem" i "polskim buntem". W ten sposób powstały
ochotnicze oddziały Heimatschutz-Ost. 17 listopada 1918 Komisariat NRL wezwał
do ofiarowania pieniędzy w ramach jednorazowego "podatku narodowego".
18 listopada miały miejsce wybory do powiatowych Rad Ludowych i posłów na
Sejm Dzielnicowy (1399 delegatów). Ustalono, iż jeden delegat będzie przypadał
na każde 2,5 tys. uprawionych do głosowania wyborców. Prawo głosowania
przyznano "każdemu Polakowi" i "każdej Polce", którzy ukończyli
20 lat.
Następnego dnia do Wielopolski przybył wysłannik rządu niemieckiego, Helmut
von Gerlach. Polacy przekonali go o konieczności wprowadzenia równouprawnienia
osób narodowości polskiej na terenie Prowincji Poznańskiej. Wskazano także
na konieczność powstrzymania napływu oddziałów Heimatschutzu,
przemianowanego później na Grenzschutz-Ost. Rząd jednak zdecydował się na
kontynuowanie przysyłania tych oddziałów do Wielkopolski. 20 listopada
podczas exposé rządu Jędrzeja Moraczewskiego (pochodzącego z Trzemeszna w
Wielkopolsce) w Warszawie padły słowa: "przyłączenie Wielkopolski będzie
jednym z pierwszych naszych zadań". Wywołało to w grudniu nasilenie
działań mających na celu stworzenie tajnej armii polskiej. Przedstawiciele
zaboru pruskiego, z Władysławem Seydą na czele nie weszli jednak do rządu
polskiego, odmawiając przyjęcia trzech tek ministerialnych - ich zdaniem, Piłsudski
nie był wybrany z woli narodu, lecz państw zaborczych.
Sejm Dzielnicowy
Na Polski Sejm Dzielnicowy wybrano 1399 delegatów: 525 pochodziło z
Wielkopolski, 262 z Pomorza Gdańskiego, 47 z Warmii i Mazur, 431 ze Śląska, a
133 reprezentowało Polaków zamieszkałych w głębi Niemiec, głównie pracujących
w Westfalii. 3 grudnia 1918 Sejm Dzielnicowy rozpoczął obrady w Poznaniu, w
budynku kina "Apollo" (przy ul. Piekary). Przyjęto szereg uchwał, między
innymi wyrażającą wolę połączenia ziem zachodnich prowincji niemieckich z
pozostałymi zaborami w zjednoczonej Polsce. Sejm wybrał także nowy skład
Naczelnej Rady Ludowej (NRL), liczącej osiemdziesiąt osób, co oznaczało
oficjalne jej zalegalizowanie. Przewodniczącym prezydium NRL został Bolesław
Krysiewicz. Wybrano również organ wykonawczy - Komisariat Naczelnej Rady
Ludowej, który tworzyli: reprezentanci Wielkopolski - ks. Stanisław Adamski i
Władysław Seyda (brat Mariana Seydy), reprezentujący Śląsk - Wojciech
Korfanty i Józef Rymer, reprezentujący Pomorze Gdańskie - Stefan Łaszewski i
reprezentujący Kujawy - Adam Poszwiński.
W celu usprawnienia działań powołano podkomisariaty w Bytomiu i Gdańsku. 5
grudnia 1918 miało miejsce zakończenie obrad Sejmu Dzielnicowego. Oficjalnie
nie został rozwiązany, jego obrady tylko odroczono. 6 grudnia 1918 odbyło się
natomiast pierwsze posiedzenie wybranej przez sejm NRL, w której ręce trafiła
całość faktycznej władzy. NRL nie opowiedziała się za walką zbrojną,
inaczej niż działające w zaborze pruskim polskie konspiracyjne organizacje
wojskowe, takie jak POW (na stanowisku komendanta tej organizacji
Wierzejewskiego zastąpił Mieczysław Andrzejewski). Jej członkowie potajemnie
szkolili się w szeregach niemieckiej Służby Straży i Bezpieczeństwa (SSiB,
Wach- und Sicherheitsdienst), powołanej do życia przez zaborcę, do której
przyjmowano mniej więcej tylu samo Polaków i Niemców.
W ten sposób, w oparciu o niemiecką infrastrukturę, powstawała sieć
polskich oddziałów, które miały potem wziąć udział w walkach. Pokłosiem
obrad sejmu było przywrócenie 11 grudnia w poznańskich szkołach nauki języka
polskiego i religii w tymże języku. Odpowiadając na zorganizowanie przez
Polaków obrad Sejmu Dzielnicowego, w dniach od 12 do 13 grudnia odbył się
zjazd delegatów niemieckich rad ludowych. Brało w nim udział 1500 osób, a
towarzyszył mu szereg niemieckich demonstracji postulujących utrzymanie ziem
zachodnich w Rzeszy. Jedną z nich był przemarsz 6 tys. żołnierzy przez Poznań.
Paderewski w Poznaniu
Tymczasem do Wielkopolski napływały nowe oddziały Heimatschutzu, co oznaczało
chęć władzy niemieckiej do siłowego rozprawienia się z zamiarami Polaków.
Wysłannicy NRL w Warszawie zażądali od rządu polskiego wystosowania
ultimatum względem swego niemieckiego odpowiednika. I tak, 15 grudnia 1918 rząd
w Warszawie zerwał stosunki dyplomatyczne z Niemcami. Jednocześnie podjęto
decyzję o konieczności wyboru przedstawicieli polskich z zaboru pruskiego na
Sejm Ustawodawczy. W grudniu 1918 roku pojawiła się informacja o przyjeździe
Ignacego Paderewskiego do Polski. Postanowiono zaprosić go, aby odwiedził
Poznań.
W tym celu do Gdańska udał się Korfanty. Znany muzyk i polityk miał
przyjechać do Warszawy w celu załagodzenia sporu pomiędzy Komitetem Narodowym
Polskim Dmowskiego a rządem Moraczewskiego. Paderewski postanowił jednak przed
zjawieniem się w stolicy odwiedzić także Poznań. Wywołało to ogromne
poruszenie pośród Polaków, którzy rozpoczęli przygotowania do uroczystego
powitania gościa. Chcąc zapobiec nieuniknionym demonstracjom politycznym, Urząd
Spraw Zagranicznych Rzeszy postanowił zakazać przyjazdu pianiście. Nie udało
się jednak przeszkodzić przyjazdowi pociągu wiozącego Paderewskiego do
Poznania. 26 grudnia 1918 muzyk przybył do stolicy Wielkopolski. Wręczenie
nakazu opuszczenia miasta uniemożliwił niemieckim oficerom kordon Straży
Ludowej.
Następnie Paderewski udał się do Hotelu Bazar, gdzie odbył się bankiet
powitalny. Po zakończeniu przyjęcia wygłosił on przemówienie, zakończone
wielką owacją i manifestacją patriotyczną. Taki obrót wydarzeń wzburzył
Niemców, dodatkowy gniew został wywołany wywieszeniem przez Polaków flag
amerykańskich, brytyjskich i francuskich - krajów dla nich sojuszniczych, ale
dla Niemców wrogich.
Przebieg powstania
Początek walk
Walki rozpoczęły się 27 grudnia 1918 roku, kiedy to Niemcy, wzburzeni
polskimi uroczystościami towarzyszącymi wizycie Paderewskiego, zorganizowali
przemarsz oddziałów wojskowych przez miasto. Przebieg dalszych wydarzeń
opisywał fragment komunikatu NRL:
„(...) Wczoraj po południu, na krótko przed czwartą, nadciągały do
miasta z koszar na Jeżycach oddziały uzbrojonych żołnierzy niemieckich z 6
pułku grenadierów, w liczbie około 200, z oficerem na czele, śpiewając
niemieckie pieśni, wtargnęli do gmachu Naczelnej Rady Ludowej, zrywając tamże
sztandary angielskie, amerykański i francuski. W dalszym pochodzie przez św.
Marcin, ul. Wiktorii, Berlińską i Plac Wilhelmowski czynili to samo, wdzierając
się zwłaszcza na Berlińskiej do domów prywatnych i zrywając tamże z balkonów
chorągwie koalicyjne i amerykańskie, i polskie, które deptano nogami.
Prowokacyjne zachowanie się gwałtowników niemieckich zwabiło nie przygotowaną
na napaść i prowokację ludność polską, która wyległa na ulice. Tymczasem
żołnierze niemieccy dotarli do Banku Związku, tu zdarli i znieważyli
sztandary angielskie i amerykańskie i tu padł pierwszy strzał do dyrektorów,
który na szczęście chybił (...). Gdy mrok zapadał, rozpoczęli żołnierze
niemieccy strzelaninę z kierunku Prezydium Policji. Niemcy ustawili tutaj dwa
karabiny maszynowe i wśród ogólnego popłochu skonsternowanej ludności
rozpoczęli ogień w kierunku „Bazaru", między innymi w okna, gdzie
mieszka Paderewski, złożony niemocą po przebytej na okręcie hiszpance (...).
Ze strony polskiej zrazu nie odpowiadano, usiłowano dojść do jakiegoś
porozumienia i uniknąć krwi rozlewu. Gdy jednak strzały nie ustawały, gdy
szereg osób odniosło rany, Straż Ludowa poczęła odpowiadać na strzały i
zarządziła środki bezpieczeństwa mające chronić przechodniów (...)"[6]
Około godziny 17.00 tego dnia przed Prezydium Policji, mieszczącym się
naprzeciw budynku Teatru Miejskiego oraz w okolicach Hotelu Bazar pojawiły się
polskie oddziały Straży Ludowej, POW i SSiB. Dowódcy polscy wydali rozkaz
zdobycia Prezydium Policji, obsadzonego przez Niemców. W walkach o ten budynek
poległ pierwszy powstaniec wielkopolski w Poznaniu, Franciszek Ratajczak (śmiertelnie
ranny, zmarł po przewiezieniu do szpitala).[7] Walki o ten budynek zakończyły
się w nocy, kiedy to zawarto polsko-niemieckie porozumienie, na mocy którego
Niemcy mogli opuścić Prezydium z bronią w ręku. Zastąpiły ich oddziały
Straży Ludowej. Powstanie wybuchło również poza Poznaniem. Przywódcy z
Poznania, Mieczysław Paluch, Bohdan Hulewicz i Władysław Wyskota-Zakrzewski
przekazali na prowincję hasło "Nie należy dłużej czekać",
co uruchomiło działania spiskowców w Gnieźnie, Jarocinie, Kórniku,
Pleszewie, Śremie, Środzie, Wrześni i innych miejscowościach. W walkach pod
Boczkowem zginął Jan Mertka (on i Ratajczak wymienieni zostali w komunikacie
NRL). Tymczasem Polacy opanowali Dworzec Główny w Poznaniu, Pocztę Główną
i część fortyfikacji miejskich rozbrajając oddziały niemieckie zmierzające
do miasta koleją. Następnie wyzwolono Szamotuły, Środę Wielkopolską,
Pniewy, Opalenicę, Buk, Trzemeszno, Wrześnię i Gniezno. 28 grudnia w Poznaniu
Polacy zdobyli Cytadelę [8], fort Grolmann i arsenał przy ul. Wielkie Garbary
(obecnie Garbary). Jeden z oddziałów, dowodzony przez Franciszka Budzyńskiego
i Stanisława Nogaja, wtargnął do niemieckiej Komendy Generalnej V Korpusu
Armii i zaaresztował generałów Reichswehry - Bock und Polacha oraz
Schimmelpfeninga. Tego samego dnia po południu, Wydział Wykonawczy Rad
Robotniczych i Żołnierskich, pragnąc uspokoić sytuację i przerwać dalszy
rozlew krwi, powołał do życia Komendę Miasta o mieszanym, polsko-niemieckim
składzie. Na jej czele stanął Jan Maciaszek, który został komendantem
miasta. Powołany został w celu umożliwienia NRL pokojowego rozstrzygnięcie
konfliktu (Naczelna Rada, w przeciwieństwie do POW nie chciała wybuchu
powstania). Wydano także odezwę wzywającą do zachowania spokoju i nie
ulegania prowokacjom.
Tymczasem POW odmówiła uznania Maciaszka za swojego zwierzchnika. Faktyczną władzą
dysponował więc Paluch. Chcąc zjednoczyć wszystkie oddziały pod jednym dowództwem,
Komisariat NRL utworzył Komendę Główną Wojsk Powstańczych, z kapitanem
Stanisławem Taczakiem na czele. Został on tymczasowym dowódcą powstania (równocześnie
otrzymał promocję do stopnia majora). Powołano także Sztab, którego szefem
został kapitan Stanisław Łapiński. W dniu 29 grudnia Polacy zdobyli między
innymi Grodzisk Wielkopolski, Kłecko, Kórnik, Wielichowo, Gostyń i Witkowo. W
tym samym czasie Niemcy zostali usunięci z Wronek. Następnego dnia do Poznania
przybyła delegacja rządu pruskiego, w skład której wchodzili Eugen Ernst
(podsekretarz stanu MSW), Paul Goehre (podsekretarz stanu w Ministerstwie Wojny)
oraz Heinz Guderian (ówczesny kapitan Sztabu Generalnego). Polaków
reprezentowali natomiast: ks. Adamski, Drwęski, Korfanty, W. Seyda oraz Trąmpczyński.
Niemcami odmówili wzięcia odpowiedzialności za wywołanie starć z 27
grudnia. Uznano jednak, iż winien temu był 6. pułk grenadierów, który po
rozmowach opuścił z bronią miasto.
Działania poza Poznaniem
Poza stolicą Wielkopolski, najwięcej Polaków zamieszkiwało środkowe i
wschodnie tereny tej prowincji. W Środzie Polacy przejęli kontrolę nad
miastem już 11 listopada, wykluczając Niemców z udziału w radach żołnierskich
i robotniczych. Podobnie było w Śremie. W tym mieście 31 grudnia garnizon
niemiecki sam poddał się powstańcom, przekazując im koszary oraz broń.
Tymczasem na zachodzie, sytuacja była trudniejsza - zamieszkiwało tam więcej
Niemców. Stopniowo uformowała się linia frontu Lubasz - Miały - Kwilcz - Lwówek.
30 grudnia 1918 doszło do wyzwolenia Wągrowca i Gołańczy. W tym samym czasie
odziały niemieckie zostały wysłane z Bydgoszczy w celu oczyszczenia z Polaków
Gniezna. W nocy pod Zdziechową doszło do bitwy z powstańcami. Polacy odnieśli
w niej zwycięstwo, wzmocnieni przez posiłki z Wrześni. Dzięki temu mogli myśleć
o dalszym rozszerzeniu działań zbrojnych, na obszary Kujaw. Następnego dnia
rozpoczęła się ofensywa powstańców w tym kierunku, pod dowództwem Pawła
Cymsa. Planował on zająć Inowrocław, zamieszkany w 67% przez ludność polską.[9]
31 grudnia powstańcy wyzwolili Kościan i Oborniki. Tego samego dnia do Kalisza
przyjechał oficer łącznikowy z Warszawy, który przywiózł ze sobą rozkaz
uderzenia na Ostrów. Miasto zostało zajęte bez walki. Pierwszego dnia
stycznia Paderewski opuścił Poznań, owacyjnie witany w wyzwolonym Ostrowie,
przez który przejeżdżał w drodze do Warszawy. W tym samym czasie powstańcy
wyzwolili Jarocin, Krotoszyn (dokonano tego z pomocą pociągu pancernego
"Poznańczyk"), Mogilno i Nakło. Zdobycie tej ostatniej miejscowości
miało spore znaczenie, ponieważ dzięki temu Polacy byli w stanie kontrolować
część linii kolejowej przebiegającej na trasie Berlin - Piła - Bydgoszcz -
Toruń - Królewiec.
Leżące nad Notecią Nakło było miejscem, przez które przebiegała granica
geograficzna oddzielająca Wielkopolskę od Pomorza. Z tego względu mogło ono
być znakomitym punktem wypadowym w dalszych działaniach, mających na celu
opanowanie Bydgoszczy. 2 stycznia Polacy uderzyli na Nowy Tomyśl. Miasto to było
zamieszkane w większości przez Niemców, ludność polska stanowiła tam tylko
ok. 10% mieszkańców. Miejscowość została zdobyte i obsadzona przez powstańców
o 3 nad ranem. Rozpoczęto przygotowania do ataku na Wolsztyn i Zbąszyń.
Tymczasem w Inowrocławiu, po nieudanych negocjacjach z Niemcami, oddziały POW
zaatakowały ratusz, pocztę, starostwo i koszary. NRL nakazał im przerwanie
działań zbrojnych, zawierając porozumienie o rozejmie z dowódcami
niemieckimi. Jednak powstańcy nawiązali kontakt z oddziałami Pawła Cymsa, które
zbliżały się do miasta. 3 stycznia, w obawie o powstanie anarchii w
Wielkopolsce Komisariat NRL podjął decyzję o przejęciu władzy, jednak
pozostała ona tajna. Nazajutrz Komisariat NRL wydał dekret o powołaniu
Wojciecha Trąmpczyńskiego na urząd Naczelnego Prezesa Prowincji Poznańskiej
i Prezesa Rejencji w Poznaniu.
Władze niemieckie wezwały do bojkotu nowo mianowanego urzędnika, który zażądał
jednak aby pruscy urzędnicy pozostali na swoich stanowiskach. W nocy z 4 na 5
stycznia powstańcy zaatakowali oddziały niemieckie znajdujące się w Zbąszyniu.
Początkowo udało się zająć miasto, jednak później napór Niemców zmusił
Polaków do wycofania się. Do 5 stycznia powstańcy zajęli między innymi:
Czarnków, Jutrosin, Kruszwicę, Miejską Górkę, Rawicz, Strzelno i Wolsztyn.
Do Sierakowa przybył silny oddział wojska niemieckiego, który uprowadził ze
stadniny ponad 100 rasowych koni (miały dużą wartość jako zwierzęta pociągowe).
Mieszkańcy wezwali na pomoc powstańców z Szamotuł i Pniew. Miasto zostało
opanowane przez polskie oddziały, które ruszyły na zachód i wkrótce dotarły
do linii Zatom Stary - Ławica - Prusim. Tego samego dnia oddziały powstańcze
podzielone na kilka grup, które zaatakowały Inowrocław. Walki o opanowanie
miasta zakończyły się porozumieniem, na mocy którego wojska niemieckie opuściły
Inowrocław z bronią w ręku. Następnego dnia władzę oficjalnie przejęli
powstańcy. Poznań nie mógł czuć się jednak bezpiecznie, dopóki silny
oddział niemiecki (250 żołnierzy) stacjonował na terenie lotniska Ławica.
Istniało niebezpieczeństwo, iż lotnicy zdecydują się zbombardować stolicę
Wielkopolski. W dniu 6 stycznia Polacy zajęli lotnisko. Zdobyto je wraz ze
stacjonującymi tam samolotami, które następnie zostały wykorzystane do
organizowania lotnictwa powstańczego. Niemcy usiłowali zniszczyć samoloty,
m.in. próbowano zbombardować lotnisko. W tym samym czasie miały miejsce walki
pod Czerskiem i Kościerzyną na Pomorzu. Natomiast przed kościołem
parafialnym w Kwilczu przybyły z Poznania Ludwik Kaczmarek rozpoczął agitację
wśród mieszkańców wsi (wychodzących po nabożeństwie z kościoła).
Tego samego dnia w sąsiednim domu rolnika Bolesława Mizery zawiązała się
kwilecka drużyna powstańcza, biorąca udział w walkach m.in. o Kamionnę i
Kolno. Tymczasem Niemcy wysłali z Bydgoszczy oddział, który miał opanować
Ślesin i okrążyć Nakło z kierunku północnego - miało to na celu przejęcie
kontroli nad tymi strategicznymi terenami. Rozkaz dzienny nr 2 z 7 stycznia 1919
roku dokonał podziału opanowanych ziem na siedem Okręgów Wojskowych: * I Okręg:
Poznań Miasto, Poznań Wschód, Poznań Zachód (dowódca: rtm. Bolesław
Koperski), * II Okręg: Września, Środa, Witkowo, Gniezno (ppłk Kazimierz
Grudzielski), * III Okręg: Wyrzysk, Bydgoszcz, Szubin, Inowrocław, Strzelno,
Mogilno, Żnin, Wągrowiec (por. Napoleon Kaczorowski), * IV Okręg: Chodzież,
Czarnków, Wieleń, Skwierzyna, Międzychód, Szamotuły, Oborniki (ppor. Zdzisław
Orłowski), * V Okręg: Międzyrzecz, Nowy Tomyśl, Grodzisk, Babimost, Śmigiel,
Kościan, Wschowa, Leszno (ppor. Kazimierz Zenkteler), * VI Okręg: Śrem,
Jarocin, Pleszew, Gostyń, Rawicz, Krotoszyn, Koźmin Wielkopolski (ppor. Zdzisław
Ostroróg-Gorzeński), * VII Okręg: Ostrów Wielkoipolski, Odolanów, Ostrzeszów,
Kępno (ppor. Władysław Wawrzyniak). Następnego dnia, Rozkazem dziennym nr 8
stworzono kolejne dwa Okręgi: * VIII Okręg: Inowrocław, Strzelno (ppor. Paweł
Cyms), * IX Okręg: Kościan, Śmigiel, Leszno, Wschowa (ppor. Gomerski). Nieco
wcześniej Niemcy zajęli opanowany przez Polaków Czarnków, wysyłając silne
oddziały z Piły. Sieraków został wyzwolony przez powstańców; rozpoczęła
się tam ofensywa wojsk powstańczych na linii Sieraków - Chorzępowo - Zatom
Stary - Kolno - Kamionna - Mnichy - Tuczępy - Miłostowo - Zębowo. W wyniku ciężkiego
boju powstańcy zajęli Chodzież. Tuż po walce Polaków ostrzelał niemiecki
samolot, który został jednak zestrzelony przez powstańców. Planowano dalszy
marsz na Piłę, jednak rozkazy z Poznania zabroniły takich działań. W
stolicy Wielkopolski nie doszło do planowanych kolejnych rozmów
polsko-niemieckich, ponieważ przedstawiciele rządu pruskiego je zbojkotowali.
Dowództwo gen. Dowbora-Muśnickiego
W dniu 8 stycznia 1919 Komisariat NRL przejął władzę cywilną i wojskową,
nie określając jednak jej zasięgu terytorialnego. Mianował jednocześnie na
wodza naczelnego powstania generała Józefa Dowbora-Muśnickiego. Po
konsultacjach przysłanego przez Piłsudskiego[10] wojskowego z Korfantym,
Adamskim i Poszwińskim, podpisał on umowę określającą warunki współpracy
z NRL. Generał Dowbor-Muśnicki 11 stycznia otrzymał mocą dekretu NRL tytuł
"Głównodowodzącego wszystkich Sił Zbrojnych Polskich byłego zaboru
pruskiego". Pomimo wysłania Dowbora-Muśnickiego do Wielkopolski, Piłsudski
nie cenił jego osoby. Liczył na kompromitację generała. Było to wywołane
niechęcią Naczelnika do żołnierzy polskich, którzy służyli w armii
rosyjskiej, a później znaleźli się w formowanych przez endeckich polityków
polskich oddziałach walczących po stronie Rosji w I wojnie światowej. Do
takich żołnierzy zaliczał się Dowbor-Muśnicki. Piłsudski miał nadzieję,
iż Polacy będący poprzednio w armii pruskiej, nie zechcą służyć pod
oficerem wyszkolonym w armii carskiej.
W tym samym czasie Polacy odbili Chodzież (bitwa pod Chodzieżą) i Czarnków,
odnieśli zwycięstwo w bitwie pod Ślesinem oraz zajęli Sieraków. Próbowali
także odzyskać Szubin, ale akcja ta nie powiodła się. W jej trakcie powstańcy
ponieśli znaczne straty. Polacy zamknęli trzy śluzy między Czarnkowem a
Wieleniem, co spowodowało zalanie doliny Noteci na tym odcinku i oddalenie
niebezpieczeństwa niemieckiego ataku. 9 stycznia 1919 NRL oficjalnie ogłosiła
przejęcie władzy. Rozpoczęło się stopniowe spolszczenie administracji. Ze
stanowisk usunięci zostali najbardziej antypolscy urzędnicy. W powiatach
niemieckie landraty podporządkowano polskim starostom, którzy po pewnym czasie
przejęli wszystkie ich uprawnienia. Tymczasem Polacy zostali wyparci z Nakła i
Ślesina.
Polscy lotnicy dokonali nalotu na lotnisko we Frankfurcie nad Odrą. 10 stycznia
1919 miały miejsce walki na froncie południowym w okolicy Kąkolewa, Leszna i
Rydzyny. Powstańcy zdobyli Sarnowę. 11 stycznia Polacy utracili Sarnowę.
Ponownie nie udało im się zdobyć Zbąszynia. Tego samego dnia miało miejsce
polskie zwycięstwo w bitwie pod Szubinem, zajęcie Łabiszyna, Żnina i Złotnik.
Wydarzenia pod Szubinem opisywane były następująco:
„Podczas bitwy stoczonej pod Szubinem dopuszczali się żołnierze
niemieccy okrucieństw na Polakach. Naoczny świadek opowiada, że Niemcy o
rannych żołnierzy polskich nie troszczyli się zupełnie. Z poległych
zdzierano mundury i buty, pozostawiając ich tylko w koszuli. Ponieważ nie było
opieki lekarskiej, ranni odwiezieni przez obywateli i gospodarzy do miasta
padali na ulicy. Pomocy i żywności Niemcy zakazywali udzielać rannym. Jeńców
polskich bito kolbami. Odznaczyli się przy tym uzbrojeni urzędnicy kolejowi z
Bydgoszczy i żołnierze, którzy odgrażali się, że wszystkich pozabijają.
Potwierdza się także wiadomość, że w Krzyżu wszystkich wojskowych polskich
internują. Żywność żołnierzom polskim poodbierano. Kto miał więcej niż
jedną koszulę, musiał wszystko oddać. Żołnierze niemieccy głosili
cynicznie: Nie walczymy za Ojczyznę, lecz za pieniądze." [11]
Liczne starcia powstańców z oddziałami niemieckiego Grenzschutzu na terenie
powiatu międzychodzkiego m.in. w Zatomiu Starym, Ławicy i w najbardziej wysuniętym
na zachód punkcie oporu - Kolnie, które tego dnia dwukrotnie przechodziło z rąk
niemieckich do polskich. Polakom udało się jednak wyprzeć Niemców z
Kamionnej. W dniu 12 stycznia 1919 r. miały miejsce walki pod Lesznem i Lipnem,
a pluton Grenzschutzu wspierany przez artylerię wtargnął do Zatomia Starego.
Po brawurowej kontrakcji powstańców został jednak stamtąd wyparty. Następnego
dnia Niemcy zdobyli Szamocin. Szef sztabu polskiego wydał rozkaz zabraniający
powstańcom przekraczania rzeki Obry (poprzednio planowali oni zajęcie całego
terytorium Wielkopolski i zdobycie Kargowej). Dowództwo dobrze rozumiało
jednak, iż zdobycie i utrzymanie np. powiatu skwierzyńskiego, w którym na
1000 mieszkańców tylko 53 było narodowości polskiej, było niemożliwe.
Takie działanie nie wzmocniłoby, lecz osłabiło siłę powstania, a sam ruch
nie byłby już narodowowyzwoleńczy (co miało szczególne znaczenie w
perspektywie planowanej konferencji pokojowej).
14 stycznia Komisariat NRL zaapelował do Romana Dmowskiego o pomoc w zawarciu
rozejmu. Powstańcy z placówki w Zatomiu Starym stoczyli bój o sąsiednią wieś
Zatom Nowy; podczas walki dwóch Polaków dostało się do niemieckiej niewoli,
a jeden został ranny. Następnego dnia miała miejsce nieudana próba odbicia
Szamocina, Polacy zajęli Kargowę i Babimost. W połowie miesiąca NRL rozpoczęła
wydawanie "Tygodnika Urzędowego Naczelnej Rady Ludowej". Pierwszy
numer ukazał się 16 stycznia. W tym samym czasie, w nowo utworzonym rządzie
Ignacego Paderewskiego zasiadło dwóch Wielkopolan: Józef Englich jako
minister skarbu oraz Kazimierz Hącia jako minister przemysłu i handlu.
Tymczasem władze stwierdziły konieczność zwiększenia liczebności oddziałów
powstańczych, stąd 17 stycznia ogłoszono pobór do Armii Wielkopolskiej - objął
on roczniki: 1897, 1898 i 1899.
Następnego dnia dokonano podziału frontu na kilka odcinków: północny,
zachodni, południowo-zachodni ("Grupa Leszno") i południowy. Zadbano
także o kwestie ekonomiczne - 20 stycznia 1919 wprowadzono zakaz przekazywania
pieniędzy do banków w Rzeszy leżących poza linią frontu. 18 stycznia 1919
roku rozpoczęły się obrady konferencji pokojowej. Jednym z reprezentantów
Polaków był tam Roman Dmowski, który wygłosił słynne przemówienie, w którym
poruszył m.in. kwestię ziem zaboru pruskiego. Dmowski mówił:
"W obecnej chwili Niemcy zachowują janusowe, podwójne oblicze: na
zachodzie mówią o pokoju, a na wschodzie przygotowują wojnę. Wojsko na
froncie zachodnim uznaje swoją porażkę, ale oddziały, które są
skoncentrowane na froncie wschodnim, marzą jeszcze od podbojach; zdają sobie
doskonale sprawę z tego, co utraciły na zachodzie, ale chcą utrzymać - jeśli
to możliwe - pójść dalej na wschód, aby zabezpieczyć sobie penetrację
Rosji."[12]
Na zakończenie swego wystąpienia, lider narodowej demokracji został zapytany
o żądania rządu polskiego względem zaboru pruskiego. Odpowiedział, iż
Polacy pragną jedynie uzyskać od Niemców zapewnienie wstrzymania wszelkich
działań zbrojnych na terenie Wielkopolski. 21 stycznia NRL ustaliła rotę
przysięgi Armii Wielkopolskiej. Z tego powodu pojawił się konflikt pomiędzy
Radą, a szefem sztabu, piłsudczykiem Stachiewiczem. W sytuacji, gdy
przedstawiciele Wielkopolski zasiadali w rządzie w Warszawie, a Trąmpczyński
miał zostać marszałkiem Sejmu Ustawodawczego, NRL wciąż obstawała przy
formalnej przynależności ziem wielkopolskich do Prus. Tekst przysięgi zobowiązywał
więc żołnierzy do wierności Radzie, a nie władzom warszawskim. Konflikt z
Dowborem-Muśnickim doprowadził do rezygnacji Stachiewicza z zajmowanego
stanowiska. Zastąpił go pułkownik Władysław Anders.
Wkrótce potem oficerowie-piłsudczycy zostali usunięci z najwyższych
stanowisk dowódczych w Armii Wielkopolskiej. Jednocześnie do Paryża przesłano
sprostowanie fałszywych informacji rozpowszechnianych przez władze w Berlinie
na temat stosowania przez powstańców terroru wobec ludności cywilnej. Żądano
przysłania misji alianckiej, wskazując na możliwość udziału Armii
Wielkopolskiej w walkach z bolszewizmem. W prasie zagranicznej ukazały się
liczne artykuły o sytuacji w Wielkopolsce. Tymczasem 22 stycznia na froncie północnym
powstańcy utracili Potulice, a na froncie południowym miała miejsce zwycięska
bitwa pod Robaczyskiem. Tego samego dnia Joseph Noules został wyznaczony przez
Radę Najwyższą Państw Koalicyjnych na szefa mającej przybyć do Polski
misji. 23 stycznia powstańcy skutecznie bronili się w Miejskiej Górce. Na
froncie zachodnim powstańcy 25 stycznia zdobyli Babimost i Kargową. Jednocześnie
wstrzymano wszystkie połączenia pomiędzy Wielkopolską i Rzeszą.
Polskie władze doprowadziły także do ostatecznego zniesienia wszelkich
pruskich ograniczeń dotyczących języka polskiego w szkolnictwie. 26 stycznia
1919 żołnierze Armii Wielkopolskiej, wraz z gen. Dowborem-Muśnickim, złożyli
uroczystą przysięgę na placu Wilhelmowskim, przemianowanym wówczas na plac
Wolności w Poznaniu. Nazajutrz ruszyła jednak niemiecka ofensywa w rejonie
Bydgoszczy i Nakła. Miała miejsce bitwa pod Rynarzewem, Niemcy zajęli Szubin.
Następnego dnia, 29 stycznia 1919 roku, Roman Dmowski wygłosił na posiedzeniu
Najwyższej Rady Państw Koalicyjnych przemówienie, w którym uzasadnia prawa
Polski do ziem zaboru pruskiego, oskarżając kolejny raz Niemców o dwulicowość.
Tymczasem w Wielkopolsce, w dniach 1-2 stycznia toczyły się bardzo ciężkie
walki o Szubin, Łabiszyn i Rynarzewo. Z powodu przedłużających się krwawych
walki, obie strony postanowiły ponownie rozpocząć rokowania. 2 lutego miał
miejsce początek rozmów polsko-niemieckich w Berlinie. Jednocześnie 3 lutego
załamała się niemiecka ofensywa na froncie północnym. Polacy kontratakiem
odrzucili wroga za Noteć. Odbito Rynarzewo, a powstańcy odnieśli zwycięstwo
w bitwie pod Kcynią. Tam Niemcy zostali rozbici pomimo wsparcia artyleryjskiego
i wykorzystania w walce pociągu pancernego. Powstańcy zdobyli dużą ilość
broni. Wielu Niemców poległo - ci, którym udało się przeżyć, wspominali później
o "rzezi pod Kcynią". Zwycięstwo w tej bitwie pozwoliło na osiągnięcie
linii rzeki Noteci - co oznaczało przywrócenie linii frontu sprzed podjęcia
przez Niemców ofensywy. Wrogowi udało się jednak zająć Chodzież i
Margonin, a na froncie południowym Polacy po krwawej bitwie utracili Zduny. 4
lutego Polacy odbili Szubin. Miały też miejsce walki na froncie południowym w
okolicach Rawicza - obie strony poniosły znaczne straty, a powstańcom nie udało
się zdobyć miasta (popełniono poważne błędy w wyborze strategii i
przygotowaniu akcji).
W tym samym dniu rozpoczęły się rozmowy przedstawicieli rządu warszawskiego
z Komisariatem NRL w sprawie reprezentacji zaboru pruskiego w Sejmie
Ustawodawczym. Tymczasem rozmowy w Berlinie skończyły 5 lutego się fiaskiem.
Strona polska odrzuciła niemieckie warunki, nakazujące rozwiązanie Armii
Wielkopolskiej, uznanie suwerennych praw Niemiec do Wielkopolski i zapłacenie
przez stronę polską odszkodowania za szkody powstałe podczas walk. Pomimo
zerwania rozmów zaznaczono jednak, że obie strony gotowe są do pertraktacji
pokojowych.
Tego samego dnia powstańcy próbowali ponownie zdobyć Rawicz, lecz i tym razem
zakończyło się to niepowodzeniem (zdobyto tylko kilka wsi położonych
niedaleko miasta). 6 lutego 1919 zakończyły się rozmowy w sprawie
reprezentacji zaboru pruskiego w Sejmie Ustawodawczym. Biorąc pod uwagę to, że
Wielkopolska, Kujawy oraz Śląsk i Pomorze były nadal formalnie częścią
Rzeszy, aby uniknąć reperkusji międzynarodowych, zrezygnowano z
przeprowadzenia planowanych wyborów. Miały one wyłonić 126 posłów, dając
prawo udziału w obradach 16 polskim reprezentantom w Reichstagu. Nazajutrz miały
miejsce ciężkie walki o Kolno, które wielokrotnie było tracone i odbijane.
Jednocześnie Komisariat NRL mianował 122 byłych podoficerów cesarskiej armii
niemieckiej na stopień podporucznika, a Naczelnik Państwa Józef Piłsudski
wydał dekret oficjalnie dopuszczający 16 przedstawicieli zaboru pruskiego do
obrad w Sejmie Ustawodawczym. Na drugim posiedzeniu Sejmu 14 lutego Wojciech Trąmpczyński
z Wielkopolski został wybrany marszałkiem.[13]
9 lutego udało się zatrzymać niemiecką ofensywę na zachód od Trzciela, a
10 lutego także powstrzymanie ataku wroga pod Rawiczem. W tym samym dniu miała
miejsce wyjątkowo krwawa bitwa o Słupię. Następnego dnia Komisariat NRL
rozwiązał wszystkie rady miejskie, ustalając termin wyborów do nowych samorządów
na 25 marca. Miało to służyć całkowitej polonizacji administracji
wielkopolskiej. Ataki wroga nie osłabły jednak i 12 lutego Niemcy wsparci
przez pociągi pancerne zdobyli Kargowę i Babimost. Ich natarcie zostało
zatrzymane pod Kopanicą. Na 14 lutego datowany jest początek rozmów o przedłużeniu
rozejmu kończącego I wojną światową z 11 listopada 1918. Niemcy sprzeciwili
się objęciu nim również frontu wielkopolskiego, jednak pod naciskiem
Francji, wyrazili ostatecznie zgodę. Jednocześnie podjęli szeroko zakrojone
działania mające na celu dużą ofensywę na terenach działań zbrojnych -
m.in. Niemieckie Naczelne Dowództwo zostało przeniesione do Kołobrzegu (wówczas
Kolberg) w ramach przygotowań do skierowania wszystkich dostępnych sił
przeciwko Wielkopolsce.
W tym samym czasie niemiecki minister spraw zagranicznych, hrabia Ulrich von
Brockdorff-Rantzau przedstawił na forum Zgromadzenia Narodowego Rzeszy w
Weimarze cele polityczne polityki zagranicznej państwa niemieckiego. Ton jego
wypowiedzi świadczył o tym, że stanowisko jego rządu pod naciskiem części
państw alianckich, zmienia się:
"Oświadczyliśmy, że zgadzamy się, by wszystkie niewątpliwie polskie
obszary naszej Rzeszy powiązały się z państwem polskim. Przyrzeczenia tego
chcemy dotrzymać. Jednak to, które obszary podpadają pod 13 punkt programu
Wilsona, jest sporne. Zdecydować o tym może czynnik bezstronny: dokąd to nie
nastąpi, obszary te należą do Rzeszy."[14]
W dniu 16 lutego 1919 r. w Trewirze o godzinie 18.00 został podpisany układ
przedłużający rozejm między państwami Ententy a Niemcami, który objął również
front wielkopolski. Takie rozwiązanie postulował francuski marszałek
Ferdinand Foch.[15] Jednocześnie Armia Wielkopolska została uznana za wojsko
sprzymierzone. Fragment układu:
"(...) Niemcy powinni niezwłocznie zaprzestać wszelkich działań
ofensywnych przeciwko Polakom w Poznańskiem i we wszystkich innych okręgach. W
tym celu zabrania się wojskom niemieckim przekraczania następującej linii:
dawna granica Prus Wschodnich i Prus zachodnich z Rosją aż do Dąbrowy
Biskupiej, następnie zaczynając od tego punktu linii na zachód od Dąbrowy
Biskupiej, na zachód od Nowej Wsi Wielkiej, na południe od Brzozy, na północ
od Szubina, na północ od Kcyni, na południe od Szamocina, na południe od
Chodzieży, na północ od Czarnkowa, na zachód od Miał, na zachód od Międzychodu,
na zachód od Zbąszynia, na zachód od Wolsztyna, na północ od Leszna, na północ
od Rawicza, na południe od Krotoszyna, na zachód od Odolanowa, na zachód od
Ostrzeszowa, na północ od Wieruszowa, a następnie aż do granicy śląskiej."[16]
Między rozejmem a zjednoczeniem
Podpisanie rozejmu nie oznaczało automatycznego zaprzestania wszelkich działań
zbrojnych. Nie zostało określone, kiedy układ wchodzi w życie, a Niemcy -
wbrew postanowieniom rozejmu - zatrzymali tereny ciągnące się od Miałów na
północy, poprzez Międzychód i Zbąszyń na południu. 18 lutego 1919 doszło
do potyczki pod Rynarzewem, Polacy zdobyli wówczas pociąg pancerny. W celu
nadzorowania przestrzegania rozejmu do Poznania przybyła delegacja członków
Misji Międzysojuszniczej państw alianckich, której przewodniczył Joseph
Noulens. Została ona przywitana entuzjastycznie przez polskich mieszkańców
stolicy Wielkopolski. W dniu 5 marca delegacja spotkała się z
przedstawicielami rządu niemieckiego, a następnego dnia wystosowała prośbę
do generała Dowbor-Muśnickiego o wysłanie pomocy wojskowej na wschód Polski.
9 marca 1919 roku ochotnicza kompania powstańców ruszyła do Małopolski aby
wziąć udział w walkach przeciw Ukraińcom okrążającym Lwów. Od 7 do 19
marca w Poznaniu trwały trójstronne negocjacje pomiędzy stroną polską,
niemiecką, a przedstawicielami państw alianckich. Wkrótce jednak Niemcy
zerwali rokowania i wyjechali z miasta. Noulens zapewnił wówczas Polaków o
zdecydowanej reakcji wojsk francuskich na wypadek pogwałcenia rozejmu przez siły
Rzeszy. 20 marca 1919 zniesiono tzw. Ostmarkenzulage – dodatek do pensji urzędników
niemieckich pracujących na wschodzie, co miało zachęcić Niemców do
osiedlania się w zaborze pruskim. Trzy dni później w niezwykłym pośpiechu
przeprowadzono wybory do Rady Miejskiej w Poznaniu. Wzięło w nich udział
tylko pięć list: polska, niemiecka, wolnych związków (SPD), żydowska i
wystawiona przez PPS. Polska lista otrzymała 55595 głosów (czyli 65,8%), a
niemiecka - 23788 (28,1%). W wyniku wyborów przedstawiciele listy polskiej
obsadzili 42 miejsca w Radzie na 60 ogółu.[17] Był to ogromny sukces Polaków,
jeżeli zważyć, iż w składzie poprzedniej Rady Miejskiej mieli jedynie 10
przedstawicieli. Wybory przebiegały podobnie również w mniejszych miastach
Wielkopolski - ich wyniki oznaczały znaczną polonizację rad miejskich. 24
marca 1919 roku Komisariat NRL skierował do Rady Ministrów RP w Warszawie
wniosek o utworzeniu odrębnej administracji dla byłego zaboru pruskiego.
Wojciech Korfanty nazwał ewentualne przystosowanie tych struktur do istniejących
na pozostałych terenach kraju, do czego dążył rząd, "krokiem
wstecz". Ostatecznie pod naciskiem Ignacego Paderewskiego podjęto decyzję
o zachowaniu przez Komisariat NRL pełni władzy na terenie byłego zaboru aż
do ustalenia granicy zachodniej i przyszłej autonomii tych ziem (ostatecznie
otrzymał ją jedynie Górny Śląsk). Komisariat NRL rozbudował również Armię
Wielkopolską powołując roczniki 1891, 1892, 1893, 1894 i 1901. 5 kwietnia
Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę, zarządzającą wybory uzupełniające w byłej
Prowincji Poznańskiej na 1 czerwca.
Dokument określał, iż w ich wyniku obsadzone miało być 42 mandaty. 9
kwietnia Komisariat NRL zarządził ośmiogodzinny dzień pracy w przemyśle i
handlu 10 kwietnia 1919 Komisariat NRL wydał rozporządzenie o usunięciu
niemieckojęzycznych napisów na urzędach, dworcach kolejowych i zmianie nazw
ulic na polskie. Karą za złamanie przepisu były dwa lata więzienia i grzywna
10 000 marek polskich. 16 kwietnia NRL postanowiła natomiast, że 3 maja będzie
obchodzone jako święto państwowe. Obszar Wielkiego Księstwa Poznańskiego z
zaznaczonymi uregulowaniami terytorialnymi po rozejmie w Trewirze i granicami
województwa poznańskiego po traktacie wersalskim. Obszar Wielkiego Księstwa
Poznańskiego z zaznaczonymi uregulowaniami terytorialnymi po rozejmie w
Trewirze i granicami województwa poznańskiego po traktacie wersalskim. W tym
czasie generał Dowobor-Muśniowiecki zajął się przede wszystkim rozbudową
Armii Wielkopolskiej. 3 maja jej część wzięła udział w defiladzie, która
odbyła się na podpoznańskim lotnisku Ławica.
Siły wielkopolskie liczyły sobie już wówczas ok. 70 tys. żołnierzy, wchodzących
w skład 12 pułków strzeleckich, 2 brygad kawalerii, 3 pułków artylerii, 4
dywizjonów lotniczych, pododdziału łączności i saperów oraz służby
sanitarnej. W dniu 7 maja 1919 roku Wojciech Korfanty zgłosił w Sejmie
wniosek, w którym postulował przeprowadzenie ujednolicenia armii narodowej. Siły
polskie w byłym Królestwie Polskim i Galicji podlegały Józefowi Piłsudskiemu.
Armia w Wielkopolsce - generałowi Dowbor-Muśnickiem. W dniu 7 maja miało również
miejsce rozpoczęcie działalności przez Wszechnicę Piastowską. 15 maja język
polski stał się jedynym językiem urzędowym, podczas gdy język niemiecki
pozostał językiem pomocniczym. Jednocześnie braki w kadrze urzędniczej
sprawiły, że język niemiecki utrzymał się jako język urzędowy w sądownictwie
do 1920 roku. 24 maja konieczność wprowadzenia jednolitego dowództwa zauważył
gen. Dowbor-Muśnicki, który pisał do Komisariatu NRL:
"Ze względu na ogólną sytuację wojskową i grożące niebezpieczeństwo
rozszerzenia się walki z Niemcami na całą granicę polsko-niemiecką uważam
za wskazanie ześrodkowanie w jednym ręku dowództwa nad całym ewentualnym
frontem zachodnim i wnoszę do Komisariatu NRL o poczynienie odpowiednich w tym
kierunku kroków."[18]
Dowbor-Muśnicki myślał o sobie, jako o dowódcy całości sił polskich na
froncie zachodnim. Jednak 25 maja 1919 Armia Wielkopolska została podporządkowana
Naczelnemu Dowództwu WP, przy zachowaniu jej odrębnej organizacji. Natomiast w
dniu 30 maja 1919 roku przekształcono Straż Ludową w Wojska Obrony Krajowej.
1 czerwca 1919 na terenie Wielkopolski odbyły się wybory uzupełniające do
Sejmu Ustawodawczego. Miały one miejsce, ponieważ Sejm odrzucił propozycję
Korfantego, aby izba dokooptowała do swego składu 71 członków NRL. Wielkie
Księstwo Poznańskie zostało podzielone na cztery okręgi wyborcze: mogileński
(z którego wybrano 10 posłów), gnieźnieński (11 posłów), poznański (12
posłów) i ostrowski (9 posłów).
Wybory przeprowadzono tylko w trzech okręgach - w okręgu mogileńskim było to
niemożliwe z powodu pozostawania najważniejszych instytucji w rękach
niemieckich.[19] Zwycięstwo odniosła prawica, a dokładniej wspólna lista
ugrupowań o tej orientacji ideowej, o nazwie Zjednoczenie Stronnictw
Narodowych.[20] Otrzymała ona aż 97% głosów, zapewniając sobie tym samym
wszystkie 42 miejsca w Sejmie Ustawodawczym przeznaczone dla Wielkopolan.
Zawarcie rozejmu nie przerwało koncentracji wojsk niemieckich, szykujących się
do kontrataku. Bardzo trudna stała się sytuacja osób narodowości polskiej
zamieszkałej na terenach kontrolowanych przez Niemców. Narastające zagrożenie
niemiecką kontrofensywą sprawiło, że Komisariat NRL wprowadził 5 czerwca na
terenie wszystkich podległych mu ziem stan wyjątkowy. W pasie
Pomimo tego, 6 czerwca miały miejsce starcia koło Bydgoszczy, a 18 czerwca -
potyczki pod Rynarzewem. 28 czerwca 1919 odbyła się oficjalna ceremonia
podpisania traktatu wersalskiego. Przyznał on Wielkopolskę (poza kilkoma
skrawkami) Polsce. Tereny zajęte przez powstańców zostały włączone w skład
państwa polskiego. Stąd 1 lipca Komisariat NRL mógł oficjalnie znieść
granicę celną z byłym Królestwem Polskim. W skład Polski włączono również
miasta, których Polakom nie udało się zdobyć: Leszno, Kępno, Rawicz i Zbąszyń.
W tym czasie miał miejsce duży odpływ ludności niemieckiej z terenów
Wielkopolski - przykładowo tzw. Związek Uchodźców z Poznania wiosną 1919
roku liczył ok. 30 tys. osób. Byli to najczęściej członkowie rodzin urzędników
niemieckich i żołnierzy. Ich miejsce zajmowali m.in. polscy robotnicy,
przybywający z Nadrenii-Westfalii i z Galicji. 9 lipca zniesiono stan wyjątkowy,
poza strefą przyfrontową. Jednocześnie pojawił się problem kształtu
ustroju ziem byłego zaboru pruskiego - 10 lipca 1919 miały miejsce obrady rządu
RP z udziałem całego Komisariatu NRL, na których zagadnienie to poddano pod
dyskusję.
Ostatecznie podjęto decyzję o utworzeniu Ministerstwa Byłej Dzielnicy
Pruskiej. W dniu 1 sierpnia Sejm Ustawodawczy przegłosował ustawę "O
tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej" tworzącą
Ministerstwo Byłej Dzielnicy Pruskiej i określającą proces stopniowej
unifikacji Wielkopolski z resztą kraju. Ustawa weszła w życie 12 sierpnia
1919 roku. Ministrem Byłej Dzielnicy Pruskiej został Władysław Seyda. W związku
z rozpoczęciem procesu scalania Wielkopolski z resztą państwa polskiego, 19
sierpnia doszło do rozwiązania NRL, a 6 listopada podobny los spotkał
Komisariat NRL. 28 sierpnia natomiast Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego wydało
rozkaz dzienny nr 216, włączający Armię Wielkopolską w struktury WP i tworzący
w Poznaniu Dowództwo Okręgu Korpusu VII. Postanowienia traktatu wersalskiego
weszły w życie dopiero 10 stycznia 1920 roku. Na ich mocy oddziały z
Wielkopolski przejęły pozostające w rękach niemieckich przyznane Polsce
fragmenty Wielkopolski i Pomorza. Rozkaz o rozpoczęciu takich działań został
wydany przez dowództwo frontu wielkopolskiego 13 stycznia, a cała akcja zaczęła
się 17 stycznia. Front wielkopolski został ostatecznie zlikwidowany 8 marca
1920 roku.
Epilog
W dniu 24 marca 2005 roku, w wieku 106 lat zmarł ostatni powstaniec
wielkopolski, porucznik Jan Rzepa.
Przypisy
1. ↑ Inne powstania, np. III powstanie śląskie, także kończyły się
sukcesami, jednak tylko te dwa doprowadziły do realizacji wszystkich zakładanych
celów. 2. ↑ W. Jakóbczyk, Prusy-Polacy-Nacjonalizm (1813-1914), [w]: Naród
i państwo, Warszawa 1969, s. 120. 3. ↑ A. Czubiński, Powstanie
Wielkopolskie 1918-1919, Poznań 1988, s. 25 4. ↑ H. Zieliński (oprac.),
Źródła do dziejów powstań śląskich, t.1, Warszawa 1963, s. 37-38 5.
↑ Jak zauważa A. Czubiński, istnieje kilka wersji tego wydarzenia. Jedne
przypisują główną rolę członkom POW, inne - Komisji Wojskowej Rady
Ludowej. 6. ↑ „Kurier Poznański" nr 298 z 29 XII 1918 r.,
www.powstaniewielkopolskie.pl 7. ↑ Tego samego dnia zginął Jan Mertka.
Został zastrzelony ok. godz. 11.30 pod Boczkowem. 8. ↑ Początkowo,
podczas pertraktacji ustalono, iż Cytadela zostanie obsadzona przez siły i
polskie, i niemieckie po równo, jednak wbrew temu porozumieniu powstańcy
obsadzili twierdzę sami, usunąwszy jej niemiecką załogę. Por. A. Czubiński,
Powstanie..., s. 214. 9. ↑ Zob. A. Czubiński, op. cit., s. 254. 10.
↑ Razem z Dowborem-Muśnickim do poznania przyjechał ppłk Julian
Stachiewicz, który miał z polecenia Piłsudskiego potajemnie nadzorować
generała (został szefem sztabu). Sam Naczelnik Państwa pisał m.in.:
"Wysłanie Dowbora do Poznania było celowe. Liczę na to, że on sam i
jego oficerowie tak swoją nieznajomością służby, jak i swoim zachowaniem
wywołają wśród polskich żołnierzy b. armii niemieckiej, przyzwyczajonych
do dobrych i odpowiedzialnych oficerów - niezadowolenie i rozczarowanie do jego
osoby poznańskich czynników politycznych." Za: A. Czubiński,
Powstanie..., s. 327. 11. ↑ A. Czubiński, B. Polak (oprac.), Powstanie
Wielkopolskie 1918-1919. Wybór źródeł, Poznań 1983 s. 255. 12. ↑ Za:
A. Czubiński, Powstanie..., s. 387. 13. ↑ Paradoksalnie więc, jednym z
najwyższych urzędników państwa polskiego została osoba formalnie pozostająca
obywatelem państwa obcego. 14. ↑ Za: tamże, s. 390. 15. ↑
Francuzom zależało na jak największym osłabieni Rzeszy Niemieckiej. Dążeniu
takiemu sprzeciwiali się Anglicy, kierując się w swojej polityce zagranicznej
wielokrotnie sprawdzoną zasadą balance of power. 16. ↑ Sprawy polskie na
konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 r., Dokumenty i materiały, t. 1,
Warszawa 1965, s. 385. 17. ↑ Niemcy otrzymali 17 miejsc, Żydzi i wolne
związki - po 1 miejscu. 18. ↑ J. Dowbor-Muśnicki, Moje wspomnienia,
Warszawa 1935, s. 84. 19. ↑ Za oficjalny powód nie przeprowadzenia wyborów
w okręgu mogileńskim podano zbyt małą ilość zgłoszonych kandydatów.
Wszyscy oni otrzymali automatycznie mandaty. 20. ↑ W skład Zjednoczenia
weszły: Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, Stronnictwo Ludowo-Narodowe,
Narodowe Stronnictwo Mieszczańskie, Centrum Obywatelskie i Narodowe Stronnictwo
Robotnicze.